Türkiye İçin Güçlü Parlamento Arayışı: Yeni Bir Siyasal Dönüşüm Mümkün mü?

“Başkan’a öyle yetkiler verilmiştir ki bu yetkilerin denetimi de yok. Eğer bir Anayasa değişecekse mutlaka 50+1’den çıkılması lazımdır. Hatta bununla da kalınmamalı Amerika’da olduğu gibi seçime katılım oranına da bakılmalıdır

Meclisi Güçlendirme Arayışı

İngiltere Parlamentosu’nun tarihsel gelişimi ile günümüzdeki işleyişi, Türkiye için daha güçlü ve demokratik meşruiyeti yüksek bir yasama modelinin inşasında önemli bir örnek teşkil ediyor. Bu rapor, anayasal tasarımdan kurumsal yapıya kadar birçok boyutta Türkiye’nin daha etkili bir parlamentoya nasıl kavuşabileceğini inceliyor. Hedef, yasama organının sadece yasa yapan değil; yürütmeyi denetleyen, halk egemenliğini temsil eden ve meşruiyet üreten bir merkezî kuruma dönüşmesidir.

İngiltere Modeli: Kurumsal Hafıza ve Temsiliyet Dengesi

İngiltere’de parlamenter yapı, vergi toplamak için halkın rızasını alma ilkesiyle doğdu. 1215 Magna Carta, 1295 Model Parlamento ve 1689 tarihli “Bill of Rights” belgeleriyle kurumlaşarak halkın adına bütçeyi denetleyen bir yapıya evrildi. Bugün Avam Kamarası ve Lordlar Kamarası’ndan oluşan çift meclisli sistem, halk iradesi ile geleneksel denetim organlarının dengeli bir bileşimini sunuyor. Avam Kamarası yasa yapımının merkezi iken, Lordlar Kamarası denetleyici ve geciktirici bir rol üstleniyor.

Tanzimat’tan Günümüze Türkiye’nin Yasama Yolculuğu

1839 Tanzimat Fermanı’yla başlayan anayasal arayışlar, 1876’daki Kanun-i Esasi ile çift meclisli bir yapıya evrildi. II. Meşrutiyet ve 1920’de kurulan TBMM ile halk egemenliği temel ilke olarak kabul edildi. 1961 ve 1982 anayasaları ile parlamenter sistem kurumsallaştı ancak zamanla yasama organının yürütme üzerindeki denetimi zayıfladı. 2017 Anayasa değişikliğiyle Cumhurbaşkanlığı Hükûmet Sistemi’ne geçildi, yürütme yetkisi tek elde toplandı, güvenoyu ve gensoru mekanizmaları kaldırıldı.

1. Senaryo: Güçlendirilmiş Parlamenter Sistem

Yasama-Yürütme Dengesi: Başbakan ve bakanlar kurulu, parlamentonun güvenine bağlı olacak. Güvenoyu ve gensoru yeniden devreye girecek.

İki Meclisli Yapı: Temsilde adalet ve denetimde etkinlik amacıyla Senato oluşturulacak. Bu yapı, TBMM’nin çıkardığı yasaları inceleyip onaylama, düzeltme veya geri gönderme yetkisine sahip olacak.

Senato Yapısı ve İşleyişi:

• Senato üyeleri üçlü bir sistemle belirlenecek: Doğrudan seçimle gelenler, Cumhurbaşkanı ve TBMM tarafından atananlar ve yerel yönetim temsilcileri.
• Anayasa değişiklikleri, bütçe görüşmeleri ve kurumsal atamalarda denetim rolü üstlenecek.
• Komisyonlar eliyle çalışacak, oturumlar halka açık ve çevrim içi yayınlanacak.
• Tarafsız ve hukuk kökenli bir başkan tarafından yönetilecek.
• 10 yıl içinde tam işlerlik kazanması hedeflenecek.

Bütçe Yetkisi ve Yargı Denetimi: Parlamentonun harcamaları onaylama ve izleme yetkisi artırılacak; yasama faaliyetleri anayasal denetime açık olacak.

2. Senaryo: Yarı Başkanlık Modeli

Çift Yürütme Yapısı: Cumhurbaşkanı doğrudan halk tarafından seçilecek, başbakan ise parlamentoya karşı sorumlu olacak.

Parlamento Denetimi: Komisyonlar yoluyla hem yürütme hem bütçe etkin şekilde denetlenecek.

Yasa Yapım Süreci: Milletvekillerine yasa teklifi sunma yetkisi tanınacak. Süreç uzman görüşüne açık, şeffaf ve katılımcı olacak.

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Örneği: KKTC’de Cumhurbaşkanı dış politika ve devlet başkanlığı rolü üstlenirken, başbakan ve bakanlar kurulu iç politika ve yönetimden sorumlu. Bu yapı, Fransa tipi yarı başkanlık sisteminin bir benzeri olarak Türkiye için örnek teşkil edebilir.

Anayasal Reformla Güçlü Meclis İnşası Mümkün

Türkiye’de yürürlükteki sistemde güvenoyu, gensoru ve etkin denetim araçları bulunmuyor. Rapor bu noktada şu tespitlere dikkat çekiyor:

“Başkan’a öyle yetkiler verilmiştir ki bu yetkilerin denetimi de yok. Eğer bir Anayasa değişecekse mutlaka 50+1’den çıkılması lazımdır. Hatta bununla da kalınmamalı Amerika’da olduğu gibi seçime katılım oranına da bakılmalıdır.”

Senato, Anayasa Mahkemesi’nin dahi üzerinde yer alan denetim mekanizması haline gelebilir. Komisyonlar aracılığıyla çalışan, uzman görüşlerinin etkin olduğu ve kamu yararına kararlar alınan bir sistem önerilmektedir. Böyle bir yapıyla parlamenter denetim güçlenecek, yetki devri sağlanacak ve katılım artarak güçlü bir demokrasi modeli inşa edilebilecektir.

Temel İlkeler:

• Meclisin bütçe ve yasa süreçlerinde tam yetkili olması
• Yürütme karşısında artırılmış denetim gücü
• Siyasal kültürde uzlaşı, şeffaflık ve hesap verebilirlik değerlerinin kurumsallaşması
• Halkın sadece oy kullanan değil, denetim sürecine katılan bir aktör haline gelmesi

İngiltere örneği gösteriyor ki güçlü parlamentolar kısa sürede değil, tarihsel süreklilik ve kurumsal uzlaşıyla inşa ediliyor. Türkiye’nin kendi gerçekliğinden yola çıkarak şekillendireceği güçlü bir meclis modeli, demokratikleşmenin de temel dayanağı olacaktır.