DİSK-AR’ın 12 Eylül 1980 darbesinin 45. yılına özel raporuna göre; 12 Eylül 1980 askeri darbesi, Türkiye tarihinin en kritik dönemeçlerinden biri olarak toplumsal, siyasal ve ekonomik yapıda derin ve kalıcı izler bıraktı. Milli Güvenlik Konseyi’nin (MGK) emir-komuta zinciri içinde yönetime el koymasıyla birlikte hükümet görevden alındı, Türkiye Büyük Millet Meclisi feshedildi ve 1961 Anayasası yürürlükten kaldırıldı.
Darbe sonrası siyasi partiler kapatılırken sendikal faaliyetler durduruldu, grevler yasaklandı ve toplu iş sözleşmesi hakkı askıya alındı. Ülke ağır bir askeri diktatörlük dönemine girdi; gözaltılar, tutuklamalar, işkenceler ve siyasi idamlar yaşandı. Basın özgürlüğü, örgütlenme ve toplanma hakkı baskı altına alındı.
Ekonomik planda ise 12 Eylül darbesi, 24 Ocak 1980 kararlarının kurumsallaşmasına zemin hazırladı. Sermaye yanlısı bu kararlar, darbenin toplumsal boyutuyla birleşerek emek karşıtı bir düzenin inşasını hızlandırdı.
Sendikal Hareket Üzerindeki Etkiler
Darbe, sendikal alanda da ağır bir yıkıma yol açtı. 1961 Anayasası’nın sağladığı haklar budanarak 1982 Anayasası ve 1983’te çıkarılan 2821 ile 2822 sayılı yasalarla otoriter bir emek rejimi kuruldu. Darbecilerin hedef aldığı kurumların başında DİSK bulunuyordu. DİSK ve üye sendikalarının faaliyetleri durduruldu, mal varlıkları kayyımlara devredildi. Yöneticiler gözaltına alındı, işkence gördü ve uzun yıllar hapis yattı. DİSK’in kapatılması ve yöneticiler hakkında idam talepli davalar açıldı.
45 Yıllık Tablo: Baskılar, Kaybı Artan Haklar
DİSK-AR tarafından güncellenerek kamuoyuna sunulan rapor, 12 Eylül’ün sendikal harekete ve işçi sınıfına etkilerini özetliyor:
- “Sendikalar 45 yıldır baskı altında”: Darbe ile birlikte lokavt ve grev yasakları anayasaya girdi, sendika kurmak ve faaliyet yürütmek zorlaştırıldı.
- “Sendikalaşma 45 yıldır engelleniyor”: 1980’de yüzde 40 olan sendikalaşma oranı, 2025 itibarıyla yüzde 14’e geriledi.
- “Toplu pazarlık hakkı 45 yıldır gasp ediliyor”: 1984’ten bu yana toplu iş sözleşmesi kapsamındaki işçi oranında ciddi düşüş yaşandı.
- “Grevler 45 yıldır yasaklanıyor”: 1980’de 80 bin işçi greve çıkarken, AKP döneminde yıllık ortalama 4 bin işçi greve gidebildi.
- “Özelleştirmeler 45 yıldır sürüyor”: 72,3 milyar dolarlık özelleştirmenin yüzde 90’ı AKP döneminde yapıldı.
- “Ücretler 45 yıldır eriyor”: 1974’te kişi başına milli gelirin yüzde 80,6’sı olan asgari ücret, 2025’te yüzde 43,6’ya düştü.
- “Gelir dağılımı 45 yıldır bozuk”: İstihdamda ücretli çalışanların oranı artsa da emeğin milli gelirdeki payı düşük kaldı.
- “Kıdem tazminatı 45 yıldır tehlikede”: 1978’de asgari ücretin 7,5 katı olan kıdem tazminatı tavanı, 2025’te 1,9 katına geriledi.
- “İşsizlik 45 yılda yapısallaştı”: AKP döneminde yüzde 14’e çıkan işsizlik oranı ortalama yüzde 10,8’de seyretti.
Sonuç
12 Eylül’ün 45. yılında açıklanan rapor, darbenin yalnızca siyasal ve toplumsal yapıya değil, sendikal hayata da köklü bir darbe vurduğunu ortaya koyuyor. Darbe sonrası şekillenen düzenin, işçi sınıfını örgütsüzleştirdiği ve emek haklarını 45 yıl boyunca baskı altında tuttuğu vurgulanıyor.
Kaynak: DİSK-AR
